بررسی شعری از محمدحسن فرح‌بخشیان (ژولیده نیشابوری)
الهی بهر قربانی به درگاهت سر آوردم
نه تنها سر برایت بلكه از سر بهتر آوردم
پی ابقای قَد قامَت به ظهر روز عاشورا
برای گفتن اللّه اكبر، اكبر آوردم...
علی را در غدیر خم، نبی بگرفت روی دست
ولی من روی دست خود، علی اصغر آوردم
اگر با كشتن من دین تو جاوید می‌گردد
برای خنجر شمر ستمگر، حنجر آوردم
برای آن كه قرآنت نگردد پایمال خصم
برای سُمّ مركب‌ها، خدایا پیكر آوردم
علی انگشتر خود را به سائل داد اما من
برای ساربان انگشت با انگشتر آوردم...
حسن را گر كه از لخت جگر آكنده شد طشتی
من اینك سر برای زینت طشت زر آوردم
برای آن كه همدردی كنم با مادرم زهرا
برای خوردن سیلی، سه ساله دختر آوردم
من «ژولیده» می‌گویم، حسین بن علی گفتا:
الهی بهر قربانی به درگاهت سر آوردم
محمدحسن فرح‌بخشیان (ژولیده نیشابوری)
زبان حال سرایی در شعرهیأت و به ویژه در مرثیه رواج و اهمیت فراوان دارد. شاعر هیأت از طرفی به دلیل کلی بودن و محدود بودن اطلاعات تاریخی و از طرفی به دلیل هنرنمایی‌های شاعرانه و نگاه‌های جزئی و جستجوی زاویه دیدهای تازه و متفاوت ناگزیر از زبان حال سرایی است.
آن چه ممکن است فرصت ارزشمند زبان حال سرایی را به تهدید تبدیل کند افتادن شاعر در ورطۀ حکم اندازی است. یعنی شاعر آن‌چه را که در تاریخ اتفاق نیفتاده به گونه‌ای به بهانۀ زبان حال در شعر بیاورد که گویی این نیز جزئی از تاریخ بوده و به وقوع پیوسته است.
برای آن که زبان حال سرایی منجر به حکم اندازی* نشود شاعر باید اول زبان حال را با توجه به شخصیت کسی که از زبان او سخن می‌گوید انتخاب کند. یعنی سخن او با شخصیتی که سخن از زبان اوست منطبق باشد. دوم این که فضایی که به واسطۀ زبان حال در شعر ترسیم می‌شود با روح کلی واقعیت تاریخی و اخبار موجود منافات نداشته باشد. سوم این که شاعر قرینه‌ای در شعر ایجاد کند که برای مخاطب شعر مشخص باشد که این زبان حال حاصل خیال شاعرانۀ سرایندۀ شعر است نه واقعیت تاریخی.
در شعر مرحوم محمد حسن فرح‌بخشیان معروف به ژولیدۀ نیشابوری این شرایط به خوبی رعایت شده است.
شعر از زبان امام حسین علیه‌السلام و به صورت نیایش با خدای متعال است. شاعر عبارات و مضامین خود را به خوبی با در نظر گرفتن شخصیت والای امام و اهداف متعالی قیام عاشورا انتخاب کرده است. اهدافی مثل ابقاء دین حق و نیز توجه به گره خوردگی قیام عاشورا به غدیر و فاطمیه و....
عبارات و مضامین نیز متناسب با شخصیت والای یک امام معصوم هستند و از همه مهم‌تر دغدغۀ شاعر در بیت پایانی است که مبادا مخاطب تصّور کند که این زبان حال واقعاً کلام امام معصوم است و صریح به آن اذعان کرده است:
من «ژولیده» می‌گویم، حسین بن علی گفتا:
الهی بهر قربانی به درگاهت سر آوردم
این قرینه سازی از سنت‌های ادبی فراموش شدۀ ماست و شاعران جوان می‌توانند با توجه به این سنّت ادبی، قرینه سازی را بسیار هنرمندانه‌تر و امروزی‌تر در اشعار خود ایجاد کنند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* بحث حکم اندازی را در جلسات استاد سیدمهدی حسینی آموخته‌ام.