یکی از دغدغه‌های مهم مداحان انتخاب «شعر» است؛ و اگر مداح، کمی اهل مطالعه شعر و وسواس در انتخاب باشد در پیِ پاسخ به این سؤال مهم است: «این شعر در کدام بخش مداحی به کار می‌آید؟»
انتخاب شعرهای «کاربردی» و استفاده دقیق و درست از آن، بخشی از دغدغه‌های مقدس مداح را پاسخ می‌دهد.
🔹 شعر کاربردی چیست؟
شعر کاربردی، شعری است که از نظر زمان و مکان و موضوع، مقید نیست. مثل این غزل معروف سعدی:
در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم
بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم
این شعر قابل تأویل و تبیین است؛ یعنی مخاطب «تو» می‌تواند اشخاص مختلفی باشد؛ می‌توان آن را خطاب به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه) خواند؛ یا خطاب به امام حسین(علیه‌السلام). می‌تواند زبان حال ما با ائمه اطهار(علیهم‌السلام) باشد؛ یا زبان حال اصحاب امام حسین(علیه‌السلام) با ایشان. می‌بینید که چقدر دایره محتوایی و تأویل این شعر گسترده است! خاصیت شعرهای کاربردی چنین است.
🔸 در واقع مداح براى تقويت اجرا، مىتواند در ميان اشعارى كه اشاره مستقيم به زندگانى اهل‌بيت(عليهمالسلام) ندارند و حتى اصلاً به ظاهر مذهبى و ولایی نيستند (يعنى براى اهل‌بيت سروده نشدهاند) جست‌وجو نمايد و به نوعى آن را تأويل كند و مطابق نياز خود براى مستمع، تفهیم نماید.
مثلاً اين بيت سعدى را مىتوان از زبان حضرت رقيه(عليهاالسلام) با پدر خواند:
گفته بودم چو بيايى غم دل با تو بگويم
چه بگويم كه غم از دل برود چون تو بيايى!
يا اين بيت حافظ، مىتواند زبان حال مداحان اهل‌بيت باشد:
دل‌نشان شد سخنم تا تو قبولش كردى
آرى آرى سخن عشق نشانى دارد!
💠 راهکار انتخاب شعر کاربردی
۱. لازم است شعر را به دقت بخوانیم؛
۲. بتوانیم از نظر حسی و مفهومی ارتباط ایجاد کنیم؛ یعنی بدانیم شعر چه حسی انتقال می‌دهد و چه فضایی دارد؟
۳. بر شعر تسلط بیابیم؛ یعنی مفاهیم پنهان شعر را تحلیل کنیم؛ زیبایی‌های شعر را به‌خوبی درک کرده، از آن لذت ببریم. پس از آن می‌توانیم درباره انتخاب آن برای اجرا تصمیم بگیریم.
۴. در نهایت بتوانیم به این سؤالات پاسخ بدهیم:
الف) آیا شعر فضایی متناسب با اجرای من دارد؟
ب) چه کلیدواژه‌هایی در شعر هست که می‌تواند مرا به فضایی که در نظر دارم رهنمون باشد؟
🔸مثلاً در این شعر، واژگان «بيدل و خسته»، «شهر»، «غمخوار» کلیدواژه‌هایی است که غربت حضرت مسلم(علیه‌السلام) را در ذهن تداعی می‌کند. فضای شعر هم سراسر غربت و اندوه است. پس این شعر می‌تواند به عنوان شعر کاربردی اول مجلس انتخاب شود:
بيدل و خسته در اين شهرم و دلدارى نيست
غم دل با كه توان گفت كه غمخوارى نيست
شب به بالين من خسته به غير از غم دوست
ز آشنايان كهن، يار و پرستارى نيست
يارب اين شهر چه شهرى‌ست كه صد يوسف دل
به كلافى بفروشند و خريدارى نيست؟
به‌جز از بخت تو و ديدۀ من در غم تو
شب در اين شهر به بالين، سرِ بيدارى نيست!
هماى شيرازى
🔹نکته جالب اینکه بزرگ‌ترین تشویش برخی مداحان در موضوعات اجتماعی (مثل موضوع سیل در تعدادی از استان‌ها) یا سیاسی (مثل جریان فتنه) انتخاب شعر است، و از شاعران انتظار دارند دائم شعر تازه بسرایند! در حالی که اگر مداح به این توانایی برسد که بتواند به هر شعر، نگاه کاربردی داشته باشد، فضای آن را تشخیص دهد و بزنگاه‌های آن را بشناسد، به راحتی می‌تواند در بسیاری از موضوعات، با شعر کاربردی به مطالبات هیأت و نیاز مستمع پاسخ گوید.
به فضای حماسی این شعر و کلیدواژه‌های «سیل»، «فتنه»، «حوادث»، «خصم» توجه کنید:
بگو که سنگ حوادث از آسمان بارد
بگو که سیل بلا رو به این دیار آرد
بگو به فتنه‌گری، خصم لحظه بشمارد
به حقِّ حق که به جز خویش را نیازارد
شکست خوردۀ بیدادگر چه پندارد
بگو که کشور ما ثامن الحجج دارد
بگو که پادشه کشور قضا اینجاست
بگو که مملکت حضرت رضا اینجاست
همان‌گونه که مشاهده فرمودید، مداح خوش‌ذوقی با این شیوه اثبات نمود، حتی از میان مدیحه امام رضا(علیه‌السلام) ابیاتی متناسب با فضای روز اجتماعی-سیاسی می‌توان کشف و ارائه نمود!
🔸 حرف آخر
تسلط بر شعرکاربردی، می‌تواند زمینه‌ساز رفع برخی مشکلات مداحان باشد. مشکل بزرگ بسیاری از مداحان، عدم آشنایی آنان با دنیای شعر است. به همین جهت احساس فقر شعر دارند و دائم به دنبال شعر هستند! در حالی که بزرگ‌ترین ثروت مداحان گنجینه عظیم و ارزشمند شعر پارسی از گذشته تا امروز است...
روزمرگی در انتخاب شعر؛ یک‌بار مصرف شدن اشعار؛ انتخاب شعر بر اساس نام شاعر یا اجرای فلان مداح معروف؛ و عیوبی از این دست، ریشه در عدم شناخت مداح و دوری او از فضای شعر است.
امروزه همه شاهدیم که برخی مداحان، برای انتخاب شعر چه تکاپو و التهابی دارند! غافل از این که انتخاب شعر خوب در شمار ساده‌ترینِ کارهاست! شعر خوب بسیار فراوان است، اما چرا عده‌ای از آن غافلند؟
مدعی در همه احوال خدا با او بود
او نمی‌دیدش و از دور، خدایا می‌کرد!
حافظ