آیا می‌توان با ملاک قرار دادن ظاهر چند عبارت، جسارت به خرج داد و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) را رفیق خطاب کرد؟ صمیمیتی که ممکن است خط قرمز احترام را زیر پا بگذارد. در این یادداشت در صدد آن هستیم که به این سؤال پاسخ دهیم.

در روایات اهل‌بیت(علیهم‌السلام) یکی از بهترین و مؤثرترین راه‌ها برای آموزش مباحث اعتقادی به فرزندان آموزش از طریق شعر بیان شده است. بی‌شک طراوت و لطافتی که شعر به دلیل وجود وزن و ظرافت‌های بدیعی دارد، بسیار برای نوجوانان جذاب‌تر از یک متن معمولی است.

یکی از دغدغه‌های مهم مداحان انتخاب «شعر» است؛ و اگر مداح، کمی اهل مطالعه شعر و وسواس در انتخاب باشد در پیِ پاسخ به این سؤال مهم است: «این شعر در کدام بخش مداحی به کار می‌آید؟» انتخاب شعرهای «کاربردی» و استفاده دقیق و درست از آن، بخشی از دغدغه‌های مقدس مداح را پاسخ می‌دهد.

در انتخاب زبان محاوره باید به این نکته توجه داشت که صرف به کارگیری کلمات با نُرم محاوره و کوچه بازاری، کافی نیست بلکه شعر باید از ضرب المثل‌ها و فرهنگ اصطلاحات مردمی و ادبیات بومی سرشار باشد. دیگر آنکه به کارگیری اصطلاحات عامیانه نباید با تغییر واژگانی توسط شاعر همراه باشد.

گاهی یک مه‌آلودگی دلپذیر هم در سروده‌ها می‌توان یافت که آدمی را برای پیش رفتن بیشتر در این مه و دیدن کامل شبحی که از لابه‌لای آن خود را نشان می‌دهد، ترغیب می‌کند. البته مسألۀ مهم این است که شبحی را بتوان دید و آن شبح چنان جذاب باشد که ما را به حرکت وادارد.

ما نباید گمان بریم اگر یک چیزی خوب است، حتماً زیادش خوب‌تر خواهد بود. در بسیاری از امور ذوقی،‌ این حدّ وسط است که خوب است و نه کرانه‌ها. همان‌گونه که گوش انسان موج‌هایی با بسامدهایی خاص را تشخیص می‌دهد، ذهن او نیز در برابر میزان خاصی از نوآوری و خلّاقیت حساسیت خوبی نشان می‌دهد.

رباعی قالبی است با یک جاذبۀ صوری خاص و قابلیت‌های کاربردی ویژه که در دیگر قالب‌ها نمی‌توان یافت. رباعی تنها قالب جاافتادۀ شعر کوتاه در میان قالب‌های کهن ماست و به همین سبب برای بیان نکته‌های موجز ولی پر معنی قابلیت دارد.

ما شاید بدین توجیه و یا بهانه که «کار شعر، پند و موعظه نیست» شعر را از بسیاری از وظایف آن سبک‌دوش کرده‌ایم، همچنان که گفته‌ایم «کار شعر، داستان‌سرایی نیست»، «کار شعر، خطابۀ سیاسی نیست»، «کار شعر، تبریک و تسلیت نیست». نتیجۀ مستقیم این شانه‌خالی کردن‌ها، فقیر شدن شعرهای ما از نظر محتوایی بوده است.

در شعر آیینیِ بعضی از شاعران جوان، هم شخصیت‌ها تقریباً ثابت‌اند، هم وقایع و هم زاویۀ دید و نگرش شاعران نسبت به وقایع و اشخاص. این دوستان ما غالباً در یافتن طرح برای مسایلی که خود با آن‌ها زیسته‌اند،‌ توانایند و مشکل وقتی پدید می‌آید که از این زمانه دور می‌شوند.

قصیده از دیرباز معیار و ملاک سخنوری بوده است و وسیلۀ سنجش مایۀ شاعری. هنوز بسیاری از استادان کهن‌گرای ما، قصیده را «مادرِ دیگر قالب‌های شعر فارسی» می‌دانند و کامل‌ترین قالب.

در یک جلسۀ ادبی شرکت کرده‌اید و شعری خوانده‌اید و حالا انتظار دارید که اعضای جلسه دربارۀ شعرتان بحث کنند. واکنش اولیۀ شنوندگان شعر چگونه است و چه ویژگی‌هایی دارد؟ آیا این واکنش‌ها موجب رشد خلاقیت و تبادل تجربه‌هاست یا به شعر و شاعر آسیب می‌زند؟

در این خشکسال اندیشه، شاعرانی که دوست دارند خودشان و شعرشان را اندیشمند بنمایانند، به چاره‌جویی بر می‌آیند و روشن است که در این زمانۀ شتابناک، کسی مجال تأمل و کشف ندارد و به عبارتی همگان در جستجوی راه‌های کوتاه و میان‌بُر هستند.

آن‌ها می‌دانند که شعر نوشتن برای نوجوانان چه ملاحظاتی دارد اما انگار گاهی خیال می‌کنند که چون کودکان و نوجوانان، با فنون شعری و مباحث نقد ادبی آشنا نیستند، می‌توان با سهل‌انگاری و شلختگی هم شعر نوشت.

از میان انبوه شعرهایی که به انگیزه‌های مختلف در مدح و منقبت و یا مرثیۀ ائمه اطهار سروده می‌شود، چند سطر را انتخاب کردم تا ضمن بازخوانی آن‌ها به چند نکته اشاره کنم. پیش از خواندن آن سطرها این را بگویم که از دستاوردهای درخشان شعر مذهبی در این سال‌ها غافل نیستم و نمونه‌های ارزشمندی از این‌گونه شعرها را در نوشته‌های بعدی، تحلیل خواهم کرد.

در مباحث ادبی، این کلمات را با کمی سهل‌گیری به‌جای هم به کار می‌برند. اما اگر بخواهیم معیاری برای بازشناختن موضوع شعر از مضمون آن و نیز تفاوت میان مضمون و محتوا داشته باشیم، می‌توانیم با تأمل در چند شعر و مقایسۀ عناصر سازندۀ آن‌ها به چند نکته اشاره کنیم.